Тілдік қарым-қатынастағы қатысымдық мағынаның маңызы (Абдрахманова А.Н)

Қатысымдық мағына – адамдар арасындағы қарым-қатынастың негізінде жатқан іргелі ұғымдардың бірі. Ол сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы ой алмасудың тиімділігін қамтамасыз етіп, тілдің негізгі функциясы – ақпарат алмасуды жүзеге асырады. Бұл мағынасыз сөздер мен сөйлемдер тек белгілі бір ақпаратты білдіріп қана қоймай, олардың мазмұны мен мақсаттылығын түсіну мүмкін болмай қалады. Сондықтан, тілдік қарым-қатынастың толыққанды жүзеге асуы үшін қатысымдық мағынаның мәні айрықша зор.

Қатысымдық мағынаның анықтамасы және қызметі

Қатысымдық мағына – сөздер мен сөйлемдердің қарым-қатынас барысында алатын шынайы мазмұны. Бұл мағына сөйлеушінің ойы, мақсаты және сезімін нақты жеткізуге көмектеседі. Мәселен, бір ғана сөз әртүрлі контексте әртүрлі мағына беруі мүмкін. Мысалы, "бар" деген сөздің өзі "бару" әрекетін, "бар нәрсе" дегенді немесе басқа мағыналарды білдіре алады. Мұндай көпқырлы мағыналарды тыңдаушы дұрыс түсіну үшін контекст пен сөйлеу жағдайы ескерілуі тиіс.

Тілдік қарым-қатынаста қатысымдық мағынаның бірнеше маңызды функциялары бар:

1. Ақпаратты нақты жеткізу: Сөйлеушінің ниеті мен ойын тыңдаушыға түсінікті түрде жеткізу үшін қатысымдық мағына маңызды. Бұл қарым-қатынас тиімділігін арттырып, түсініспеушілікті болдырмайды.
2. Сезім мен эмоцияны білдіру: Қатысымдық мағына тек ақпаратты жеткізумен шектелмейді. Ол сонымен қатар сөйлеушінің сезімі мен эмоциясын жеткізуге көмектеседі. Интонация, екпін, мимика сияқты факторлар қатысымдық мағынаны толықтырып, тыңдаушының қабылдауына әсер етеді.
3. Қарым-қатынасты үйлестіру: Сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы өзара әрекеттестік қатысымдық мағына арқылы жүзеге асады. Тыңдаушы сөйлеушінің ойы мен мақсатын дұрыс түсінгенде ғана қарым-қатынас нәтижелі болады.

Қатысымдық мағынаның контексттегі рөлі

Контекст – қатысымдық мағынаны толықтыратын ең маңызды элементтердің бірі. Ол сөздердің немесе сөйлемдердің мағынасын нақтылайды. Мысалы, "Мен сені көрдім" деген сөйлемнің мағынасы контекске байланысты әртүрлі болуы мүмкін: бұл кездесу, бақылау немесе жай байқау туралы болуы ықтимал. Контекстсіз қарым-қатынас барысында мағынаны толық түсіну мүмкін болмайды.

Сонымен қатар, контекст қатысымдық мағынаның эмоционалдық және мәдени аспектілерін де қамтиды. Мәселен, әртүрлі мәдениет өкілдері арасындағы қарым-қатынаста сөздердің және олардың қолданылу мәнерінің айырмашылықтары бар. Бұл жағдайда контекст және қатысымдық мағынаны дұрыс түсіну – қарым-қатынастың тиімділігін қамтамасыз етудің негізгі шарты.

Қатысымдық мағына және мәдениетаралық қарым-қатынас

Тілдік қарым-қатынаста қатысымдық мағынаның маңыздылығы әсіресе мәдениетаралық коммуникацияда айқын көрінеді. Әрбір мәдениет өзіне тән тілдік ерекшеліктері мен мәнерлеріне ие. Қатысымдық мағына осы ерекшеліктерді түсінуге және мәдениетаралық кедергілерді жоюға көмектеседі. Мысалы, қазақ мәдениетінде үлкендерге құрмет көрсету ерекше орын алады, бұл қатысымдық мағына арқылы тілдік қарым-қатынасқа әсер етеді.

Мәдениетаралық коммуникацияда қатысымдық мағынаны түсінудегі қателіктер жиі түсініспеушілікке, тіпті қақтығыстарға әкелуі мүмкін. Сондықтан, әртүрлі мәдениет өкілдері арасында сәтті қарым-қатынас орнату үшін қатысымдық мағынаны дұрыс түсіну және оны жеткізу өте маңызды.

Қатысымдық мағынаның тіл үйренудегі орны

Тіл үйрену процесінде қатысымдық мағынаны түсіну ерекше рөл атқарады. Шет тілін үйренушілер үшін сөздердің тек лексикалық мағынасын жаттау жеткіліксіз. Олар сөздердің контексттегі және сөйлеу мәнеріндегі мағынасын түсінуді үйренуі керек. Бұл қарым-қатынас барысында табиғи және еркін сөйлесуге мүмкіндік береді.

Қатысымдық мағына – тілдік қарым-қатынастың негізінде жатқан маңызды элемент. Ол сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы өзара түсіністікті қамтамасыз етеді, ақпаратты дәл жеткізеді және қарым-қатынас тиімділігін арттырады. Қатысымдық мағынаны дұрыс түсіну тіл үйрену, мәдениетаралық байланыс орнату және күнделікті қарым-қатынаста ерекше маңызды. Сондықтан, қатысымдық мағынаны зерттеу және оның тілдік қарым-қатынастағы орнын терең түсіну – қазіргі заманның өзекті міндеттерінің бірі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992.
2. Қайдар Ә. Тілдің қоғамдық қызметі. – Алматы: Ғылым, 1998.
3. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы: Мектеп, 2005.
4. Қалиев Ғ., Болғанбайұлы Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Мектеп, 2007.
5. Halliday M.A.K. An Introduction to Functional Grammar. – London: Arnold, 1994.
6. Вежбицкая А. Семантические универсалии и описание языков. – Москва: Наука, 1996.
7. Crystal D. The Cambridge Encyclopedia of Language. – Cambridge: Cambridge University Press, 1997.